Yeraltından Notlar ve “Yeraltı” filmi üzerine bazı notlar

“Yeraltından Notlar” kitabını yıllar önce bir hevesle almıştım. Aldığım zamandan beridir her elime alıp okumaya başladığımda da, daha 3-4 sayfa ilerleyemeden kitabı anlama ümidim kırılır ve ileri bir zamanda, beynimin daha çok gelişip idrakimin daha çok açılacağını umduğum bir zaman, okumak için yerine geri koyardım. Ta ki Zeki Demirkubuz’un “Yeraltı” filmini izleyene kadar.

                Film izlemeyi pek seven bir insan değilim. İzleyeceğim filmin gerçekten vakit harcamaya değer olduğuna inanmam gerekir. Bu filmde hem başrolde Engin Günaydın’ın oynaması hem Ankara’da yaşayan bir memurun hayatıyla alakalı olması, üstüne üstlük Dostoyevski’nin “Yeraltından Notlar” kitabından esinlenilmiş olması epey ilgimi çekti. Zeki Demirkubuz’un daha önceden “Masumiyet” ve “Kader” filmlerini izlemiştim. Filmlerden yükselip içime giren mutsuzluk duygusunu çok net bir biçimde hissetmekle beraber, bu mutsuzluğa bir şekilde yabancı olmadığımı da içten içe kavrayabiliyordum. Bu yüzden Demirkubuz’dan yeni bir mutsuz film seyretme fikrinin itici gelmesi bir yana, beni çektiğini söyleyebilirim.

                Yeraltı adlı filmde, Muharrem isimli karakterin sıradan hayatında yaşadığı, hepimize yabancı gözükse de bir yanıyla bizim hayatımıza tıpatıp benzeyen olayların yanısıra kendini zorla davet ettirdiği bir akşam yemeğinde yaşananlar, konuşulanlar ve konuşamadıkları, ardından arkadaşlarının onu, haysiyetini çiğnercesine, görmezden gelmeleriyle gelişen yeni olaylarla devam ediyor. Filmin genelinde Muharrem üzerinde görülen, tutarsız, anlaşılmaz davranışların aslında dikkat edersek diğer karakterlerde de açık bir şekilde farklı yönlerden görebiliriz. Eve gelen temizlikçi kadının kendisine eziyet eden adamı önce öldürmeye kalkışıp ardından adam evlenmek isteyince bir anda sahiplenmesi, Muharrem’in ziyaret ettiği arkadaşlarının, onuruna akşam yemeği tertip ettikleri arkadaşları tarafından çeşitli şekillerde aşağılanmalarına karşın yine aynı adam tarafından bir şekilde onure edilmesi sayesinde arkadaşlıklarına devam etmeleri, hayat kadınının Muharrem’in kendisiyle yaptığı uzun konuşmadan sonra onun evine gelecek cesareti bulması… Bütün bunlar aynı duygu zincirlerinin farklı hayatlardaki izdüşümleri olarak görünüyor gözüme. Hepsi – ya da hepimiz- aşağılanmayı kaldıramayacak kadar onurlu ancak bizi aşağılayanın vereceği şeref payesine kanacak kadar tamahkarlar. Açıkçası bu ikinci durum benim gözüme aşağılanmayı bir şeref payesi bedeli karşılığında kabul etmiş olmak şeklinde gözüküyor.

                Demirkubuz, kendisiyle “Yeraltı” filmi üzerine yapılan bir röportajda “Bütün Türkiye’ye seyrettirin bu filmi, her gün yaşadığı şey olmasına rağmen “Bu ne ya!” diyecektir.” demiş. Bence, hem filmi hem kitabı en iyi özetleyecek cümle bu olurdu. Kitaptaki ve filmdeki adam, kendini modern düşünceye hakim bir aydın görmenin getirdiği üstünlük duygusuna rağmen cahil, görgüsüz, kendinin farkında olmayan insanlardan oluşan bir toplumda yaşıyor olmanın sıkıntısını yaşıyor diyebilirim. Elbette bu söylediğim, görülen olayların kahramanın gözünden yapılmış bir tasviri olabilir ancak.

                Kitap iki kısımdan oluşuyor. İlkinde uzun bir monolog ile karşılaşıyoruz, ikinci kısımda kahramanın yaşadığı hayatı anlatması ile ilk kısımda anlatılanları daha iyi kavramaya başlıyoruz bana kalırsa. Kendi adıma ilk kısmı anlamakta ve okumaya devam etmekte çok zorlandığım için bugüne kadar kitabı okuyup bitirmem çok uzun zamanımı aldı. Yine de yeni okuyuculara kitabı okuma konusunda sebat etmelerini ve kitabı tek bir seferde okuyup anlamayı beklememelerini tavsiye ederim.

Kitapta kahramanın duygularındaki hızlı iniş çıkışlar daha ilk sayfalardan itibaren dikkat çekiyor. Başlangıçta okuruna karşı çok kibirli bir tavır takınırken birden bu kibirli tavrı bilerek takındığını söyleyip aslında hiç de böyle hissetmediğini söyleyerek yelkenleri suya indiriveriyor. Sonra bir anda, bu kendini açma seansı canını sıkmış olacak ki, parlayıverip okurunun da ne düşündüğünü umursamadığını sert bir dille belirtiveriyor. Kitabın daha ilk sayfalarında takındığı bu tavırla hayat kadınına karşı takındığı tavrın birebir aynı duygu devinimlerini takip ettiğini söylemek zor değil. Nasıl o kadına sayfalarca nutuk çektikten sonra günlerce onunla ilgili, onu kendi hayatına sokup kendine nasıl bağımlı edeceğine dair hayaller kurmuşken kadın evine geldiğinde onu aşağılayıcı şekilde davranıp kovduysa okuyucuya da bir yandan derdini anlatırken hem onun ne düşündüğünü umursamadığını söyleyerek onu aşağıladığını düşünür hem de anlatmaktan, kendini dinlettirmekten vazgeçmez. Tıpkı hayat kadınını kovduktan sonra peşinden gitmesi gibi. Her iki durumda da karşısındakinin onayını alana dek ona muhtaç, bu onayı aldığını düşündükten sonra aslında o onaya ihtiyacı olmadığını söyleyecek kadar kibirlidir.

Dostoyevski, kitabın başında bu kitaptaki karakterin bir hayal ürünü olduğunu ancak aslında karakterin aramızda bulunuyor olmasının zorunlu olduğunu belirtmiş. Kitabı okudukça kendisiyle aynı fikri paylaşmaya başladığımı belirtmek zorundayım. “Yeraltından Notlar” ın hayali yazarına benzer insanlarla sadece aynı toplumda yaşamıyoruz, bana kalırsa bu kuruntulu, çok bilmiş, kibirli tavırları hepimiz içimizin bir köşesinde saklıyoruz da. Kitabı bitirir bitirmez yeniden başlama isteği duydum ve ikinci kez okumaya başladığımda aslında notların yazarıyla benzer düşünceleri paylaştığım noktaların olduğunu fark ettim. Bu kitabın hem Dostoyevski’nin sonradan gelecek olan eserleri için bir dönüm noktası hem de dünya edebiyatı için önemli bir eser yapan özelliğin de, bu insanın içinde hiç de rasyonel olmayan kısımları gün yüzüne çıkarması olduğuna inanıyorum..

Bu arada belirtmeden geçemeyeceğim; kitabın ilk satırlarında yazarın söylediği “Ben hasta bir adamım. Galiba karaciğerimden hastayım.” cümlesi bana Didem Madak’ın

“Sanırdım

Bu dünya karaciğerinden hastadır.”

dizelerini hatırlatmıştı. Bu benzerliğin üstüne uzun uzun konuşulabilir ama sanırım bu konuşma Didem Madak şiirine yabancı olanlar için anlamsız gelecek, onu tanıyanlar içinse laf kalabalığı olacaktır. Bu yüzden burada yorumu okuyanına bırakıyorum.

Bu küçük hacimli kitap; yoğun içeriği, insan davranışları ile ilgili ortaya koyduğu farklı gözlemleri ve iddiaları ile defalarca okunmayı hak ediyor bana kalırsa. Kitabı okuyacaklara iyi eğlenceler diliyorum. Okumuş olanlara da umarım bu yazı ile bir katkı sağlayabilmişimdir.

Yeni incelemelerde görüşmek üzere.